➥ განათლების უფლება.

„...განათლება მიმართული უნდა იყოს ადამიანის პიროვნების სრული განვითარებისა და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემის გაზრდისკენ...“ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, 26-ე მუხლი პრეისტორია და შინაარსი ევროპაში განმანათლებლობის ეპოქამდე განათლება მშობლებისა და ეკლესიის პასუხისმგებლობის საგანს წარმოადგენდა. მხოლოდ თანამედროვე საერო სახელმწიფოს ჩამოყალიბებასთან ერთად გახდა განათლება საზოგადოების საზრუნავი. XVI-XVI I საუკუნეებში ცნობილი ფილოსოფოსები ჯონ ლოკი და ჟან ჟაკ რუსო საკუთარ ნაშრომებში განათლების უფლების თანამედროვე კონცეფციას ეხებოდნენ. XIX საუკუნეში სოციალიზმისა და ლიბერალიზმის გაჩენასთან ერთად განათლება ადამიანის უფლებების სფეროში მოექცა. აქედან მოყოლებული განათლების ფუნდამენტური უფლება და სახელმწიფოს ვალდებულება, უზრუნველყოს უფასო განათლება აისახა სხვადასხვა ქვეყნის კონსტიტუციებში, აგრეთვე არასაკონსტიტუციო კანონმდებლობაში. მეოცე საუკუნის განმავლობაში განათლების უფლება ჩაიდო სხვადასხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებაში. XXI საუკუნეში თითქმის მილიარდმა წერა-კითხვის უცოდინარმა ადამიანმა შეაბიჯა. ეს მსოფლიოს მოსახლეობის მეექვსედი ან ინდოეთის მთელი მოსახლეობაა და ეს რიცხვი დღითიდღე მატულობს. განათლების უფლება შეიძლება დახასიათდეს, როგორც „შესაძლებლობის უფლება“. ეს უფლება ადამიანს საშუალებას აძლევს, უკეთ წარმართოს საკუთარი ცხოვრება, განივითაროს პიროვნება, შეიძინოს ის ცოდნა და უნარჩვევები, რაც აუცილებელია კერძო და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში წარმატების თანაბარი შესაძლებლობისთვის, შეითვისოს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების პატივისცემისა და შემწყნარებლობის ფასეულობები, მოემზადოს აქტიური და პასუხისმგებელი მოქალაქეობისთვის. ერთი სიტყვით, განათლების უფლება ადამიანს საშუალებას აძლევს, ისარგებლოს სხვა უფლებებით. მრავალი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლების გამოყენება, როგორიცაა ინფორმაციის თავისუფლება, გამოხატვის თავისუფლება, არჩევნებში მონაწილეობის უფლება, დამოკიდებულია განათლების მინიმალურ დონეზე მაინც. აგრეთვე ზოგიერთი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლების გამოყენება, მაგალითად სამუშაოს არჩევის უფლება, თანაბარი შრომის თანაბარი ანაზღაურების უფლება, სამეცნიერო და ტექნოლოგიური პროგრესის შედეგებით სარგებლობის უფლება და უმაღლესი განათლების მიღების უფლება, შესაძლებელია მხოლოდ განათლების გარკვეული დონის მიღწევის შემდეგ. იგივე მართებულია კულტურულ ცხოვრებაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით. ეთნიკური და ენობრივი უმცირესობებისთვის განათლება საკუთარი კულტურული თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა და განმტკიცების ძირითადი საშუალებაა. განათლებას ასევე შეუძლია ხელი შეუწყოს ურთიერთგაგებას, ტოლერანტულობას, ერებსა და უმცირესობებს შორის პატივისცემასა და მეგობრობას და ადამიანის უფლებების უნივერსალური კულტურის ჩამოყალიბებას. განათლება უფრო მეტია, ვიდრე კითხვის, წერის ან დათვლის სწავლა. თვითონ სიტყვას „Educatio („განათლება“) ლათინური საფუძველი აქვს და ნიშნავს „ვინმეს გაძღოლას“. ადამიანის განათლების უფლება მოიცავს დაწყებითი, საშუალო და უმაღლესი განათლების საყოველთაო ხელმისაწვდომობას. უამრავი ადამიანი მოკლებულია დაწყებით განათლებასაც კი, ამიტომ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტებით სახელმწიფო უზრუნველყოფს სახელმწიფო ენაზე უფასო დაწყებითი, საბაზო და საშუალო განათლების საყოველთაო ხელმისაწვდომობას და სავალდებულოობას. განათლების უფლებისა და სახელმწიფო ვალდებულებების შინაარსი განათლების უფლებას მყარი საფუძველი აქვს ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სამართალში. ის განმტკიცებულია ადამიანის უფლებების მრავალ უნივერსალურ და რეგიონულ დოკუმენტში. განათლების ფუძემდებლური უფლება ხელისუფლებისგან მოითხოვს გარკვეულ ქცევას თითოეული ადამიანის მიმართ. სახელმწიფო ვალდებულია პატივი სცეს, დაიცვას და შეასრულოს განათლების უფლება. პატივისცემის ვალდებულება სახელმწიფოს უკრძალავს აღიარებული უფლებებისა და თავისუფლებების საწინააღმდეგო ქცევას, ამ უფლებების აღსრულებაში ჩარევას ან მის შეზღუდვას. სახელმწიფოებმა პატივი უნდა სცენ მშობელთა თავისუფლებას, შვილებისათვის შეარჩიონ კერძო ან სახელმწიფო სკოლა, უზრუნველყონ მათი რელიგიური და მორალური განათლება საკუთარი რწმენის შესაბამისად. საჭიროა თანასწორი მიდგომა როგორც გოგონებისა და ბიჭების სწავლებისადმი, ისე ყველა რელიგიურ, ეთნიკურ თუ ენობრივ ჯგუფთან მიმართებაში. დაცვის ვალდებულება სახელმწიფოსგან მოითხოვს, საკანონმდებლო ან სხვა საშუალებით აღკვეთოს და აკრძალოს ინდივიდუალური უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევა მესამე პირის მიერ. სახელმწიფო უნდა იყოს იმის გარანტი, რომ კერძო სკოლები არ მიმართავენ დისკრიმინაციულ პრაქტიკას ან მოსწავლეთა ფიზიკურ დასჯას. შესრულების ვალდებულება შეიძლება დახასიათდეს, როგორც უფლების თანმიმდევრული რეალიზაციის ვალდებულება. უნდა განვასხვაოთ წარმართვისა და დასრულების ვალდებულებებიც. წარმართვის ვალდებულება ეხება სახელმწიფოს მიერ კონკრეტული ქმედების განხორციელებას. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის თანახმად, იმ სახელმწიფოებმა, სადაც ჯერ არ არის უფასო და სავალდებულო დაწყებითი განათლება, „უნდა შეიმუშაონ მოქმედების დეტალური გეგმა უფასო და სავალდებულო განათლების პრინციპის თანმიმდევრული დანერგვისთვის შესაფერისი დროის განმავლობაში“. აუცილებელი სტანდარტები: უფასო და სავალდებულო დაწყებითი განათლება; ყველასათვის ხელმისაწვდომი საშუალო განათლება; გონებრივი შესაძლებლობების შესაბამისად ყველასათვის ხელმისაწვდომი უმაღლესი განათლება; გაძლიერებული ფუნდამენტური განათლება მათთვის, ვისაც არასრული დაწყებითი განათლება აქვს; წერა-კითხვის უცოდინარობისა და გაუნათლებლობის აღმოფხვრა საერთაშორისო თანამშრომლობის მეშვეობით და განსაკუთრებით განვითარებადი ქვეყნების საჭიროებების გათვალისწინებით. ამრიგად, განათლების უფლების მთავარი არსი მდგომარეობს შემდეგში: განათლების ხელმისაწვდომობის გაუმჯობესება თანასწორუფლებიანობისა და არადისკრიმინაციის პრინციპისა და ნებისმიერი სახის სკოლის არჩევის თავისუფლების საფუძველზე. განათლების უფლებასთან მიმართებაში სახელმწიფო ვალდებულება ოთხი ელემენტისგან შედგება: უზრუნველყოფა, ხელმისაწვდომობა, მისაღები ფორმა, ადაპტაცია. უზრუნველყოფა სავალდებულო და უფასო დაწყებითი განათლება აუცილებელი წინაპირობაა განათლების უფლების უზრუნველყოფისთვის. დაწყებითი სკოლის გარანტირებისთვის საჭიროა მნიშვნელოვანი პოლიტიკური და ფინანსური ვალდებულება. მართალია, სახელმწიფო არ არის განათლების ერთადერთი მიმწოდებელი, მაგრამ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი მას ავალდებულებს უკანასკნელი საშუალების უზრუნველყოფას ისე, რომ დაწყებითი სკოლა ყველა სასკოლო ასაკის ბავშვისთვის იყოს ხელმისაწვდომი. თუ სკოლები არ არის საკმარისი სასკოლო ასაკის ბავშვებისთვის, სახელმწიფოს ვალდებულება ამ შემთხვევაში არ სრულდება და განათლების ხელმისაწვდომობის უფლება რეალიზებას საჭიროებს. საშუალო და უმაღლესი განათლების უზრუნველყოფა განათლების უფლების ძალზე მნიშვნელოვანი ელემენტია. „უფასო განათლების თანმიმდევრულად წარმოდგენის“ მოთხოვნა არ ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს შეუძლია თვითონ მოიხსნას საკუთარი ვალდებულებები. ხელმისაწვდომობა ხელისუფლებამ უნდა აიღოს პასუხისმგებლობა განათლების უფლების შესრულებაზე, სულ მცირე, არსებული საგანმანათლებლო ინსტიტუტების ხელმისაწვდომობის გარანტირებით ყველა გოგონასთვის, ბიჭისთვის ქალისა და კაცისთვის თანაბრად, თანასწორუფლებიანობისა და არადისკრიმინაციულობის საფუძველზე. თანაბარი ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფის პოზიტიური ვალდებულება გულისხმობს როგორც ფიზიკურ, ისე შემოქმედებით მიღწევადობას. ინსტიტუტების ფიზიკური ხელმისაწვდომობა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია უფროსებისა და უნარშეზღუდულებისთვის. შემოქმედებითი ხელმისაწვდომობა ნიშნავს, რომ გამომრიცხავი ბარიერები მოხსნილი უნდა იყოს, მაგალითად, სახელმძღვანელოებიდან უნდა ამოიღონ სტერეოტიპული იდეები მამაკაცისა და ქალის როლის შესახებ, როგორც ეს გათვალისწინებულია კონვენციაში ქალთა წინააღმდეგ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ. მისაღები ფორმა ეს ელემენტი გულისხმობს, რომ მშობლებსა და შვილებს უნდა ჰქონდეთ მათთვის მისაღები განათლების ტიპის არჩევის უფლება, აგრეთვე უნდა არსებობდეს კერძო საგანმანათლებლო დაწესებულებათა შექმნისა და მართვის უფლება. მოსწავლეებსა და მშობლებს აქვთ უფლება, იყვნენ თავისუფლები ინდოქტრინაციისგან, ისეთი მასალის იძულებითი სწავლისგან, რომელიც ეწინააღმდეგება მოსწავლის რელიგიურ და სხვა რწმენებს. სწავლების ენის საკითხი ასევე წინააღმდეგობებითაა აღსავსე. არ არსებობს საყოველთაო უფლება ენობრივი უმცირესობებისთვის, რომ მათი მშობლიური ენა ისწავლებოდეს სკოლაში. სოციალურ და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტში მხოლოდ ისაა აღნიშნული, რომ ენის პრაქტიკა არ უნდა აიკრძალოს. უმცირესობების შესახებ საერთაშორისო დოკუმენტები ერთ მნიშვნელოვნად აღიარებენ მშობლიური ენის სწავლის უფლებას, თუმცა განათლების მშობლიურ ენაზე მიღების საკითხი ჯერჯერობით გაურკვეველია. სამწუხაროდ, ზოგიერთ უმცირესობას საკუთარი ენის სწავლის საშუალებაც არ აქვს, მაგალითად, ბოშებს ევროპაში ან ავსტრალიის აბორიგენებს. ადაპტაცია ჩვეულებრივ, ის, რასაც ბავშვი სკოლაში სწავლობს, უნდა განისაზღვრებოდეს მისი მომავალი საჭიროებების მიხედვით. განათლების სისტემა მორგებული უნდა იყოს მოსწავლეებზე და ითვალისწინებდეს ბავშვის ინტერესებს, აგრეთვე სოციალურ განვითარებას და წინსვლას როგორც სახელმწიფო, ისე საერთაშორისო თვალსაზრისით. ხელისუფლება უნდა იყოს იმის გარანტი, რომ განათლების უფლებას პატივს სცემენ, იცავენ და ასრულებენ. მიუხედავად ამისა, ეს მოვალეობა მხოლოდ სახელმწიფოს არ ეკისრება. განათლების უფლების დანერგვის ხელშეწყობა სამოქალაქო საზოგადოების მოვალეობაცაა. სახელმწიფო მოხსენებები და შედარებითი მაჩვენებლები ამ საკითხის გაკონტროლების საუკეთესო საშუალებაა. ამ ინდიკატორებით ჩვენ შეგვიძლია ვიმსჯელოთ განათლების უფლების არათანაბარ იმპლემენტაციაზე მსოფლიოს სხადასხვა რეგიონში. მიუხედავად საგრძნობი წარმატებისა ბავშვებისთვის განათლების უფლების უზრუნველყოფის საკითხში, ჯერ კიდევ არსებობს მრავალი გადაუჭრელი პრობლემა: დისკრიმინაცია, უთანასწორობა, იგნორირება და ექსპლუატაცია, რომელიც ზემოქმედებს გოგონებზე, ქალებსა და უმცირესობებზე. საზოგადოებამ თავისი ძალისხმევა უნდა მიმართოს სოციალური და კულტურული წესების შესაცვლელად, რომლებიც ამ ჯგუფებს უზღუდავენ საკუთარი უფლებებით სარგებლობის საშუალებას და, ამგვარად, ხელს უწყობენ მათ დაუცველობას. იმპლემენტაცია და მონიტორინგი შექმნის დღიდან გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ აღიარა „საერთაშორისო თანამშრომლობის აუცილებლობა ეკონომიკური, სოციალური კულტურული ან ჰუმანიტარული ხასიათის საერთაშორისო პრობლემების გადასაწყვეტად“. საერთაშორისო თანამშრომლობა ინფორმაციის, ცოდნისა და ტექნოლოგიების გაცვლის მეშვეობით ძალზე მნიშვნელოვანია განათლების უფლების შესრულებისთვის, განსაკუთრებით ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში. როგორც ჩანს, განათლების უფლება ეკონომიკური აუცილებლობაა, რაზეც დამოკიდებულია ამ ქვეყნების განვითარება. განათლება ყველა სახელმწიფოს მიერ უნდა განიხილებოდეს, როგორც გრძელვადიანი, პრიორიტეტული ინვესტიცია, რადგან ის აუმჯობესებს ადამიანურ რესურსებს, რაც მნიშვნელოვანი შენატანია ეროვნული განვითარების პროცესში. განათლების, როგორც ადამიანური კაპიტალის განვითარებაში ჩადებული ინვესტიციის, მნიშვნელობას ხაზს უსვამენ საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებიც. ძირითადი განათლების ეფექტური უზრუნველყოფა დამოკიდებულია პოლიტიკურ შეხედულებებსა და ნებაზე, რომელიც განმტკიცებულია შესაბამისი ფისკალური, ეკონომიკური, სავაჭრო, შრომის, დასაქმების და ჯანმრთელობის დაცვის პოლიტიკით. ამ მიზნის მისაღწევად განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია პოლიტიკური და ფინანსური ვალდებულება, სახელმწიფო სექტორის წამყვანი როლი, სამართლიანობა ამ სექტორში, საგანმანათლებლო გადასახადების შემცირება, საგანმანათლებლო რეფორმების განვითარების სხვა სტრატეგიებთან ინტეგრაცია. განათლების უფლების სრული აღსრულებისთვის საჭიროა ინსტიტუციური მხარდაჭერა. ამ კუთხით იუნესკო წამყვან როლს ასრულებს, რადგან განათლება მისი საქმიანობის ძირითადი სფეროა. იუნესკოს შემუშავებული აქვს სხვადასხვა მექანიზმები, რომლებიც განათლების უფლებასთან დაკავშირებული ვალდებულებების უკეთ შესრულებისთვისაა გამიზნული. განათლებაში დისკრიმინაციის საწინააღმდეგო კონვენციის წევრმა ქვეყნებმა იუნესკოს ყოველწლიურად უნდა წარუდგინონ მოხსენებები, თუ რა საკანონმდებლო და ადმინისტრაციულ ზომებს მიმართავენ ისინი კონვენციის სასარგებლოდ. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი, როგორც მაკონტროლებელი ორგანო, ზედამხედველობას უწევს ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის შესრულების პროცესს პაქტის წევრ ქვეყნებში. იმპლემენტაციის პროცესის ხელშეწყობისთვის ყურადღება უნდა მიექცეს შედარებით მაჩვენებლებს, როგორიცაა: წერა-კითხვის უცოდინართა ხვედრითი წილი, რეგისტრაციის კოეფიციენტი სწავლის დამთავრებისა და შეწყვეტის კოეფიციენტი, მოსწავლეებისა და მასწავლებლების პროპორცია, განათლებაზე გაწეული სახელმწიფო ხარჯების შეფარდება მთლიან სახელმწიფო ხარჯებთან ან სხვა სექტორის ხარჯებთან. „განათლება თავისუფლების უფრო კარგი დამცველია, ვიდრე მუდმივი ჯარი“. ედვარდ ევერეტი იმპლემენტაციის პრობლემები სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული უფლებების შესრულება ხშირად მნიშვნელოვან კაპიტალდაბანდებებს საჭიროებს. მრავალ ქვეყანაში განათლებაზე სახელმწიფო სახსრების მთავარი ნაწილი იხარჯება. ხშირად ბავშვებისთვის განათლების უფლებით სარგებლობის მთავარ დაბრკოლებას სიღარიბე წარმოადგენს. როგორც წესი, მსოფლიოში ბავშვების 90% სკოლაში შედის. მთავარი პრობლემები შემდეგ წარმოიშვება, როცა მოსწავლეთა დიდი ნაწილი სწავლას თავს ანებებს ან ერთსა და იმავე კლასში რამდენჯერმე რჩება. ფინანსების ნაკლებობა სათანადო ორგანოებს საშუალებას არ აძლევს ააშენონ ახალი სკოლები, ხელი შეუწყონ მასწავლებელთა მომზადების ცენტრების ფუნქციონირებას, შეარჩიონ კომპეტენტური მასწავლებლები და ადმინისტრაციული პერსონალი, სკოლები უზრუნველყონ სასწავლო მასალებით და სხვა რესურსებით, ასევე უზრუნველყონ ნორმალური სატრანსპორტო სისტემის არსებობა. ყველაფერი ეს პირდაპირაა დამოკიდებული სახელმწიფოს ეკონომიკურ შესაძლებლობებზე. სიღარიბის გამო ოჯახებს არ შეუძლიათ გადაიხადონ სწავლის და სასწავლო მასალების საფასური. სიღარიბე ასევე იწვევს შიმშილს, რამაც შეიძლება გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენოს ბავშვის განვითარებად ტვინს. განათლების უფლების ცხოვრებაში ეფექტური გატარების კიდევ ერთი ხელისშემშლელი ფაქტორია ფართოდ გავრცელებული ბავშვის შრომა. სამწუხაროდ, მრავალ ოჯახს სჭირდება ის დამატებითი შემოსავალი, რომელსაც ბავშვების მიერ გაწეული სამსახურის სანაცვლოდ იღებს და ამის გამო ოჯახს არ შეუძლია ბავშვის სკოლაში გაშვება. სიღარიბე და ბავშვთა შრომა ხელს განსაკუთრებით გოგონების განათლებას უშლის. ბევრ გოგონას იმისათვის, რომ იარსებოს, მძიმე შრომა უწევს საკმაოდ ადრეულ ასაკში. მათ ასეთი სიმძიმე აწვებათ არა მარტო ოჯახის საჭიროებებიდან გამომდინარე, არამედ სოციალური მოლოდინების გამოც, რაც უკავშირდება ადრეულ დედობას და ძველმოდურ დამოკიდებულებებს. გოგონების განათლების შესახებ ტრადიციულ შეხედულებებს ჯერ კიდევ დიდი ზეგავლენა აქვს და მშობლებს გოგონების სკოლაში შეყვანის სურვილს უკარგავს. გოგონებისთვის განათლების მიღებისა და თვითრეალიზაციის შესაძლებლობის უზრუნველყოფა მზარდი საერთაშორისო საზრუნავია. საერთაშორისო და შიდა შეიარაღებული კონფლიქტები და სოციალური უთანხმოება ცხოვრების ნორმალურ ტემპს არღვევს. სასწავლო პროცესი ფერხდება, როცა სკოლები კონფლიქტის რეგიონთან ახლოს მდებარეობს. ჰუმანიტარული სამართლით უზრუნველყოფილი გარანტიების მიუხედავად სკოლებზე თავდასხმის შემთხვევები მაინც არსებობს. ეს განათლების უზრუნველყოფის კიდევ ერთი დაბრკოლებაა. წყარო